De Polyvagaal Theorie (PVT)

De Polyvagaal theorie (PVT) is gebaseerd op de wetenschap van de neuroceptie, die meet hoe ons lichaam bedreigingen waarneemt en erop reageert. De theorie stelt dat er twee primaire takken van het autonome zenuwstelsel zijn – het sympathische zenuwstelsel en het parasympathische zenuwstelsel. Als we ons veilig voelen, wordt ons parasympathische deel geactiveerd, waardoor we ons kunnen ontspannen, kalmeren en ons verbonden voelen. Wanneer we echter gevaar voelen of op enigerlei wijze een bedreiging waarnemen, treedt ons sympathische zenuwstelsel in werking en bereidt ons voor op vechten of vluchten.

Triggers zetten ons op scherp

Deze theorie suggereert dat we niet alleen fysieke reacties hebben op waargenomen bedreigingen, maar ook sociale. Als we bijvoorbeeld in het verleden gekwetst zijn door iemand die ons dierbaar is, kunnen we ons onbewust bedreigd voelen als we in de aanwezigheid van soortgelijke mensen of situaties zijn, ook al is er geen onmiddellijk gevaar. Dit verhoogde gevoel van bedreiging kan worden opgeroepen door alles van een gezichtsuitdrukking tot een bepaalde toon of zelfs een bepaalde zin. Het kan ertoe leiden dat we snel overweldigd raken en ons afsluiten, en ons afgesloten en onveilig voelen

In de oefeningen die we uitvoeren binnen onze methode en onze opleiding, hanteren wij ook de Polyvagaal theorie. Onze oefeningen hebben allemaal eenzelfde opbouw:

1. Confrontatie
2. Uitleg
3. Oefenen
4. Verbinden

Het resultaat van deze volgorde is: RUST, VERBINDING EN VEILIGHEID. De drie elementen die nodig zijn om te kunnen functioneren vanuit ontspanning.

De polyvagaaltheorie en het autonome zenuwstelsel

De Polyvagaaltheorie is gebaseerd op het autonome zenuwstelsel. Het autonome zenuwstelsel bestaat uit 2 onderdelen: het sympathische en het parasympathische zenuwstelsel. Het geheel dat onbewust onze lichaamsfuncties regelt.

Wat is het sympathische zenuwstelsel?

• Kort gezegd: het sympathische zenuwstelsel beïnvloedt ademhalingscycli, hartritme, bloedcirculatie, bloeddruk, lichaamstemperatuur regulatie.
• Bereidt het lichaam voor op actie (vechten, vluchten) en mobiliseert.
• Het activeert de HPA-as.

Over het parasympathische zenuwstelsel

Over het parasympathische zenuwstelsel beïnvloedt ons gevoel van rust en herstel, brengt reacties teweeg op de organen om ons te laten ontspannen.

Balans in het autonome zenuwstelsel is belangrijk

Beide systemen starten in onze hersenen. De sympathicus gaat via het ruggenmerg naar beneden en vestigt zich in verschillende organen via de rug. De parasympathicus gaat via de hersenzenuwkernen, o.a. de nervus vagus. Ze beslaan dus een groot gedeelte in ons lichaam. En je ziet, dat ze vrij ‘tegenstrijdig’ zijn van elkaar. De ene zet aan tot actie, de ander tot rust. Belangrijk is dus dat er evenwicht is tussen deze systemen, anders ontstaat er dus een gevoel van onveiligheid.

Stephen Porges, de grondlegger van de Polyvagaaltheorie

Hoogleraar psychiatrie en neurowetenschapper Stephen Porges publiceerde in 1994 de Polyvagaaltheorie. Hierin geeft hij een zeer goede verklaring voor hoe de evolutie van ons autonome zenuwstelsel verklaart hoe wij omgaan met stress, dreiging en sociaal gedrag. Mooi is dat deze beste man ons heel graag veel wil vertellen over zijn theorie, en dat op een laagdrempelige manier doet op kanalen zoals Youtube en in verschillende podcasts. De moeite waard om eens naar deze man te luisteren. Porges maakt door zijn theorie ook een hele duidelijke koppeling aan lichamelijke en mentale klachten, in plaats van ze enkel los van elkaar te zien, zoals de huidige geneeskunde dat doet. 

Polyvagaaltheorie en de link met fysieke (buik en darm) klachten

Het laat zien dat een autonoom zenuwstelsel dat uit evenwicht is (gedisreguleerd), een goede verklaring is voor fysieke klachten zoals buikklachten (PDS, obstipatie, leaky gut syndroom), cardiovasculaire klachten (hartkloppingen, hoge bloeddruk) als er sprake is van post-traumatische verschijnselen en andere mentale uitdagingen.

Niet alleen is deze theorie opgezet, er is ook gekeken naar verschillende behandelmethodes om de klachten ook werkelijk te verminderen. Onze methode is er daar een van.

De drie organiserende principes van de Polyvagaal theorie

De drie hoofdpijlers waar de polyvagaaltheorie op gebouwd is, zijn:

1. Hiërarchie
2. Neuroceptie
3. Co regulatie

1. De evolutionair bepaalde hiërarchie in ons afweersysteem

Volgens de PVT kent het omgaan met stress drie verschillende niveaus die hieronder afgebeeld zijn. De visuele weergave is onderdeel van het flip-over boek ‘De Polyvagaaltheorie in therapie‘ van Deb Dana.

• GROEN: Er is (nog) geen onveiligheid maar ik wil in dit systeem blijven om mijn veiligheid te garanderen: we zoeken sociale verbinding en contact.
  
• ORANJE: Er is gevaar: er wordt overgeschakeld naar mobiliseren en actie ondernemen; ik moet vechten of vluchten (of verstarren).
  
• ROOD: Er is een levensbedreigende situatie: er ontstaat een respons van immobilisatie of freeze.

Per persoon verschilt de manier waarop zich dit uit enorm. De ene zal sneller vluchten, de ander sneller vechten. Het verschilt per persoon, maar ook per situatie.

Je kiest niet een van deze reacties. Het is een onbewust systeem dat aangaat om je in veiligheid te brengen. Zelfs al ben je nog zo goed voorbereid.

Casus:

Vrouw, 32 jaar. Ze werkt met ouderen en heeft veel medische kennis en kan hulpverlenen bij crisissituaties. Ze heeft al meerdere keren moeten reanimeren tijdens haar werk. Op haar vrije zaterdag rijdt ze met de auto naar een sociale aangelegenheid. Hoogstens 30 km/u reed ze in de bebouwde kom als er een man op een fiets opeens voor haar auto schiet. Ze rijdt hem aan...

De man is al in de 70 en de klap maakt veel impact. Zijn hart kan de stress niet aan en hij moet gereanimeerd worden. Hulp is al snel ter plaatse, mensen schieten toe om te helpen. De vrouw is uit de auto gestapt maar staat aan de grond genageld. Ze voelt de adrenaline gieren maar ze kan geen stap zetten en het lukt haar amper om de telefoon te pakken om 112 te bellen. Spijt komt omhoog, schaamte en machteloosheid. Zeker na het ongeluk voelt ze zich enorm verantwoordelijk en kan niet stoppen met piekeren over wat er allemaal anders had kunnen gaan… “wat als…”

De polyvagaal theorie in de praktijk:

1. Je kunt niet bewust kiezen welke reactie je gaat geven: vechten, vluchten of verstarren.
2. Vaak zie je veel schuldgevoelens en schaamte bij mensen die na geweld of misbruik zich niet (genoeg) verzet hebben of zelfs dissocieerden.
3. Hoe je reageert op een levensbedreigende situatie is géén vrijwillige keus.
4. Je lichaam maakt de keuze op basis van een neuraal proces genoemd: neuroceptie.

2. Neuroceptie en de Polyvagaal theorie

Neuroceptie is het onbewuste proces in ons brein dat continu de omgeving, ons lichaam en de omgevingssignalen ‘scant’ op gevaar.

Een heel handig mechanisme in ons lijf wat ervoor zorgt dat we op tijd reageren als er gevaar is. Een heel onhandig mechanisme wat zich aanpast aan wat we hebben meegemaakt in ons leven. Het is een neuraal proces wat onbewust gebeurt. Het zorgt ervoor dat we al een inschatting van een situatie kunnen maken, nog voor we het bewust kunnen waarnemen.

Doordat het zich aanpast aan de ervaringen die we hebben meegemaakt, zien we klachten ontstaan in het dagelijks leven zodra onze neuroceptie uit balans is geraakt door veel onveilige situaties.

Situaties zoals een ongeluk, hoge werkdruk, veel agressie in het gezin of op de werkvloer, het horen en zien van veel negatieve berichtgeving, oorlog of het verlies van iemand. Trauma dus. Op kleine en grote schaal.

Her-programmeren volgens de Polyvagaal theorie

De methode waarmee we werken, activeert ons autonome zenuwstelsel en laat ons direct zien wat er gebeurt als iemand zich onveilig voelt. Wetende dat ze bij ons in de zaal in een compleet veilige situatie zijn. We her-programmeren het systeem waardoor iemand in een veilige situatie niet ‘aan gaat’ zoals dat hoort bij een onveilige situatie (zoals afgebeeld bij pijler 1 van de polyvagaaltheorie). Zodat de volgende keer dat die gele ambulance voorbijrijdt, je het gereedschap in je kunt gebruiken om rustig te blijven en niet in de paniek te schieten.

Hiërarchie en de Polyvagaal theorie

De hiërarchie in het overlevingsmechanisme zorgt voor een bepaalde volgorde in onze reactie op een bedreigende situatie: Sociaal > mobilisatie > immobilisatie. Als je veel hebt meegemaakt of je kent iemand die veel heeft meegemaakt, zal je zien dat die ervaringen bijdragen aan hoe snel je in de vecht-/vluchtreactie terecht komt. Het zorgt ervoor dat het sociale stuk minder ontwikkeld is en je sneller uit verbinding gaat. Daarom is een getraumatiseerd persoon soms al van zijn stuk door een drukke ruimte met mensen, terwijl een mentaal gezond iemand daar juist energie van kan krijgen.

Hierarchie en evolutie

Bij stress of bedreiging van onze veiligheid wordt eerst het parasympathische systeem ingezet (groen op de ladder), hoe groter de dreiging, hoe meer we zakken op de ladder en gaan we al snel naar het sympathische of zelfs dorsale systeem. Simpeler gezegd: eerst sociaal verbinding maken, dan vechten, vluchten of verstarren en uiteindelijk: freeze!

Wat centraal staat in de evolutie van onze hersenzenuwen is de rol van de nervus vagus, de tiende hersenzenuw.

Het belang van de polyvagaal theorie

De polyvagaaltheorie geeft een duidelijk beeld van onze reactie op een stressvolle gebeurtenis en herleidt ons naar waar deze reactie vandaan komt. Door kennis op te doen van ons brein, de hersenzenuwen en te kijken naar hoe o.a. zoogdieren reageren op gevaar, leren we meer over het belang van een veilige omgeving voor ons als mens. We leren hoe belangrijk het is om al van kinds af aan een gezonde en veilige omgeving te creëren om het zenuwstelsel zo goed mogelijk te laten ontwikkelen. We begrijpen steeds beter waarom mensen (onbewust) op een bepaalde manier reageren op gevaar en stress.

Het leert ons de connectie met onze fysieke gezondheid en waarom we dus klachten ontwikkelen als het zenuwstelsel te veel verstoord wordt. Het helpt ons ook beter om te gaan met de mensen om ons heen die trauma hebben meegemaakt. En al met al helpt dit allemaal mee om ook anderen beter te helpen om mensen met mentale klachten beter te helpen. Het legt precies uit waarom EMTC voor deze methode heeft gekozen, omdat alle aspecten van de polyvagaal theorie hierin zitten.

Casus 2:

Vrouw, 35 jaar, hevige scheiding achter de rug met een man die zeer dominant was en nu in co-ouderschap verder wil. Door de mentale zwaarte van alle gebeurtenissen loopt ze in verschillende trajecten bij verschillende hulpverleners binnen de ggz. Als ze binnenkomt maakt ze een vermoeide indruk. Haar hoop op echte hulp is eigenlijk al een beetje vervlogen, maar ze geeft ons toch een kans. Ze is ondertussen al 1,5 jaar uit de roulering en de verwachting is dat ze ziek uit dienst zal gaan omdat er op korte termijn geen zicht is op verbetering van haar situatie.

Elke keer wordt ze getriggerd als die dominante man weer voor haar staat. Ze heeft moeite met grenzen stellen en het lukt haar niet om te zeggen wat ze zelf nu echt wil. Ze maakt geen keuzes en ze blijft in hetzelfde cirkeltje ronddraaien.

In de trainingen gaan we aan de slag met haar gevoel van veiligheid. Ze leert te accepteren dat ze geen invloed heeft op haar ex, maar wel op haar eigen gemoedstoestand. Ze leert vanuit rust te handelen en ze reguleert haar systeem beter waardoor ze makkelijker en beter om leert gaan met haar ex-man. Aan het einde van het traject heeft ze een betere relatie met haar ex en heeft ze een nieuwe baan aangenomen waar ze zich veel prettiger bij voelt.

Met de polyvagaal theorie leert ons dat het gevoel van veiligheid getraind kan worden

De polyvagaal theorie heeft bewezen dat het gevoel van veiligheid getraind kan worden en zich weer kan herstellen als het weg is. Wat dan weer te maken heeft met die eerste laag van verbinding en sociaal contact. Die kan ons helpen om iemand te laten herstellen. We hebben relaties en interactie met anderen nodig om te overleven. Alleen kunnen we het niet. De weg naar herstel van trauma en stress ligt hem in het fysieke aspect: het lichaam.

3. Co regulatie binnen de polyvagaal theorie

En nog een belangrijk onderdeel van de polyvagaal theorie is: co regulatie

Het verlangen naar verbondenheid vs. De drang om te overleven. Het autonome zenuwstelsel stuurt en zoekt onbewust signalen van veiligheid en gevaar. Nog voor je het bewust kunt registreren, heeft dat stelsel al een oordeel geveld of een situatie veilig is of niet. Maar als dat systeem dus verstoord is, zal het de reactiviteit vergroten en ingesleten overlevingspatronen sterker maken. In de positieve zin zorgt het voor het openstaan voor nieuwe mogelijkheden en je verbinden met anderen.

Casus 3:

Een jong meisje wat in haar jeugd verschillende dingen meemaakte. Met één gemeenschappelijke deler: iets of iemand verliet haar. Ouders gingen uit elkaar, ze verloor vrienden en familie in haar omgeving doordat ze fysiek weggingen of zelfs overleden en haar gevoel van veiligheid was enorm verstoord. Toen de situatie weer was gestabiliseerd kwamen er mentale klachten: ze had woedeaanvallen en ze bleef in de spiraal van boosheid en verdriet hangen wat haar bepaalde gedragspatronen opleverde. Niet in de positieve zin. Ze wilde het doorbreken, maar toch gebeurde die aanvallen weer. Daarna kwam er spijt, maar altijd te laat.

Casus 3 bekijken met de PVT

De polyvagaal theorie legt eigenlijk heel mooi uit hoe dit dus werkt: ze heeft te lang in het gele en paarse gedeelte van de ladder gezeten. Haar autonome zenuwstelsel is verstoord waardoor de perceptie van veiligheid en verbondenheid totaal is verstoord. Het systeem weer trainen en tot rust brengen kan eraan mee dragen dat zij zich weer veilig gaat voelen.

Jammer genoeg is er niet altijd genoeg kennis vanuit ouders en hulpinstanties over dit veiligheidssysteem. We zijn het eigenlijk verleerd om goed om te gaan met heftige gebeurtenissen en daarnaast lijkt het erop dat we steeds meer prikkels en hevige gebeurtenissen meemaken waardoor het lichaam teveel te verwerken krijgt en het systeem dus (blijvend) overprikkeld is.

Het gevolg is dat een zenuwstelsel het groene stuk op de ladder, de veiligheid en verbinding dus niet meer goed kan gebruiken. Het is onderontwikkeld en schiet dus veel makkelijker in het vecht- en vluchtsysteem. In ergere gevallen zie je de freeze modus: het dorsale systeem wat ons het gevoel geeft in levensgevaar te zijn. Dat uit zich dan weer in dissociëren of paniekaanvallen bijvoorbeeld.

De drie PVT systemen in een overzicht, wat doen ze nu eigenlijk?

Het oudste PVT systeem: de dorsaal vagale banen (PAARS)

• Als het systeem aanstaat voor de overleving, ervaren we soms dat we ons afsluiten, een hogere pijngrens hebben, slap worden, buiten bewustzijn raken of dissociëren.
• Het is niet makkelijk om uit deze modus te komen en terug te gaan naar de sympathicus of het parasympatische systeem. Ons zenuwstelsel heeft geen efficiënte baan om weer te herstellen naar boven.

Het tweede systeem: Het orthosympatische zenuwstelsel (de sympathicus)

• Dit systeem draagt bij aan beweging. Bij een hoge activatie helpt het ons te mobiliseren en te verdedigen. Het voorkomt dat we naar het paarse systeem gaan.
• De rol van dit systeem was erg belangrijk: het zorgde ervoor dat zoogdieren niet telkens immobiliseren, wat een dodelijk gevolg kan hebben als we hierdoor geen zuurstof meer naar de hersenen vervoeren.
• Dit systeem is zo goed gekoppeld dat het ons onmiddellijk in mobilisatie kan brengen. Het is onze alarmstand. Je hart gaat sneller pompen, je bloeddruk stijgt, je gaat sneller ademen (hoger in de borst), de lever maakt glucose vrij, we activeren.
• Het zorgt er ook voor dat de systemen die in tijde van gevaar minder belangrijk zijn juist deactiveren: de spijsvertering, afname van eetlust.
• Ons gehoor wordt geactiveerd: sociale verbinding door menselijke stem, geluiden van gevaar worden helderder: lage tonen van roofdieren, alarmbellen (hoge tonen).
• Als dit systeem geactiveerd is ten behoeve van de veiligheid is het ook lastiger om emoties te uiten.

Het nieuwste systeem: de ventraal vagale banen

• Deze banen zijn verantwoordelijk voor de regulatie van de organen boven het middenrif. In de hersenstam ontspringen deze banen.
• Dit gebied is in verbonden met de aansturing van de spieren in ons gezicht: spieren voor voedselinname, spieren voor luisteren (de middenoorspieren) en spieren om relaties met anderen aan te gaan (emoties uiten)
• Ook dit systeem is verbonden met ademhaling en hartslag.
• Alleen zoogdieren hebben dit systeem.
• bij de geboorte is dit systeem nog niet helemaal ontwikkeld. Pas tot een jaar na de geboorte is dit systeem volledig ontwikkeld.
• Dit systeem is verantwoordelijk voor het sociale betrokkenheidssysteem.
• Dit systeem kan de sympathicus afremmen en zo een vecht-/vluchtrespons verminderen. Hierdoor wordt het makkelijker om verbinding aan te gaan en sociaal gedag te vertonen. Bij zoogdieren erg belangrijk voor de voortplanting en de samenwerking met anderen (een groep geeft meer overlevingskans dan een individu).
• Het ventrale systeem staat alleen aan als het signalen van veiligheid opvangt. Als het ingeschakeld is, werken de andere twee systemen (DV en sympathicus) in harmonie samen. Het zoekt ook veiligheidssignalen bij anderen (co regulatie).
• Door de samenwerking van de hersenzenuwen gaan ogen, oren, stem en gelaat samenwerken met het hart.
• De eerste stap naar het aanzetten van dit systeem is het gehoor: luisteren.

De systemen werken samen met een verschillend resultaat

Immobilisatie wordt op twee verschillende manieren geuit: in het dorsale systeem vooral met als basis angst: verstarren en bevriezen. Terwijl die immobilisatie in het ventrale systeem vooral zorgt voor relaxatie en herstel. De ene dus meer een ‘shutdown’, de ander een ‘slowdown’.

Bij verschillende zoogdieren uit zich dat op een interessante manier: een dier dat in winterslaap gaat heeft nog steeds activiteit nodig om de basis te laten functioneren, zoals het reguleren van de lichaamstemperatuur. Een ‘shutdown’ en ‘slowdown’ kan dus maar tot op een bepaalde hoogte. Er zal altijd nog iets van activiteit zijn.

Je letterlijk doodschrikken, kan dat?

Een grappig feitje van het geitje: je kent de filmpjes vast wel, het is een hilarisch zicht: een schattig geitje wat verrast wordt (hieronder een voorbeeld) en schrikt. Het hele dier wordt stijf en valt letterlijk verstijfd om. Pas als het trauma (schrikmoment) verwerkt is, komt het geitje weer in beweging.

Een niet zo hilarisch voorbeeld: een muisje in het gras hoort de roofvogel boven hem circuleren. Deze vlucht niet, dat zou dom zijn, want dan wordt de muis gezien door die scherpe ogen van de roofvogel en die pakt hem. De muis bevriest juist, shutdown. Hij haalt bijna geen adem en zit zo stil mogelijk in de hoop dat de roofvogel hem niet ziet en weggaat. Als de roofvogel hem te hard laat schrikken, kan een muis zich letterlijk doodschrikken… De adem bevriest te lang of te intens en de muis kan die ademhaling niet meer herstellen. Hij sterft. Een lekker hapje voor de roofvogel als ‘ie hem toch nog kan vinden!

Zijn de drie polyvagaal theorie toestanden samen te voegen?

Jazeker. Je hebt hiervoor een goed overzicht gekregen van de drie verschillende toestanden:

• VV: Ventraal Vagaal (parasympatisch) (GROEN)
• Sympathisch (GEEL)
• DV: Dorsaal Vagaal (parasympatisch) (ROOD)

Deze systemen werken met elkaar samen en zijn regelbaar. Soms worden ze dus gecombineerd gebruikt.

Een groot voorbeeld daarvan is spelen. Het laat namelijk een sympatische activiteit zien (Groen + Geel): vechten gecombineerd met oogcontact en sociale betrokkenheid. Bij volwassenen beter bekend als: seksualiteit ;-). Ook is sporten een manier van spelen.

Spelenderwijs ’trainen’ doen we dus eigenlijk al van nature

Voorbeeld 1: Als kinderen met elkaar spelen, heb je vast wel eens opgemerkt dat er dan een soort trend te zien is. Het begint leuk. Ze stoeien met elkaar en kietelen elkaar. Er is veel gelach en plezier. Tot het moment dat er iets verandert in de sfeer en het gekietel opeens overgaat in slaan of wegduwen. Hier is de sympathicus aangegaan en is het gevoel van verbondenheid verdwenen en heeft het plaatsgemaakt voor het gevoel van onveiligheid: ons systeem probeert ons nu dus met gedrag te beschermen: verdediging of aanval.

Voorbeeld 2: Hetzelfde in het sporten kan ontstaan: te veel competitie waardoor een scheidsrechter ineens belaagd wordt door een overtreding waar hij voor fluit bij een leuk voetbalspelletje.

Spelen is daarom een hele goede manier om een kind en ook de volwassene natuurlijk te leren zichzelf te reguleren. Het regulerende vermogen van het ventraal vagale systeem wordt geoefend waardoor het makkelijker wordt om het systeem te reguleren. Je leert in steeds meer verschillende situaties het onderscheid te maken tussen veiligheid en onveiligheid.

Veilige immobilisatie (Groen + Rood)

Een andere combinatie van twee systemen is zorg en genegenheid. Veilige immobilisatie: het immobiliseren van het dorsaal vagale systeem en de verbondenheid van het sociaal betrokkenheidssysteem. Dit uit zich in knuffelen met je partner in stilte of een gezamenlijke meditatie (emotioneel vagaal, fysiek dorsaal of ‘shut down’).

Triggers door oud – onverwerkt – zeer

Is iemand eerder getraumatiseerd, kan het tot stilstand brengen van iemand juist triggeren. Het kan een gevoel van onveiligheid brengen: zo zie je bijvoorbeeld dat we dan afleiding gaan zoeken en de stilte niet aan durven gaan. Dat we liever in beweging blijven dan stil blijven staan, want de stilte roept alle gevoelens op die je nog niet hebt verwerkt. Maar ook sociale interactie en verbinding of intimiteit kan dat gevoel van onveiligheid juist oproepen. Het is dus van belang dat dat gevoel van veiligheid weer getraind wordt en dat het zenuwstelsel weer nieuwe positieve ervaringen opdoet. Daardoor zorgt neuroceptie er weer voor dat het gevoel van veiligheid weer terugkeert.

Het topje van de ijsberg van de polyvagaal theorie

De polyvagaal theorie gaat nog veel dieper dan de uitleg die hier is gegeven. Het is wezenlijk nog veel ingewikkelder dan dat het hier staat, maar dit artikel zal je vast al wat meer kennis en inzicht geven in de theorie en de koppeling met de PVT en de methode waar wij mee werken. We helpen mensen vanuit hun kern en gebruiken die kennis om iemand een zo veilig mogelijk gevoel te geven, zodat het resultaat langdurig is en de verandering blijvend.

Veelgestelde vragen over de Polyvagaal theorie